wełna owcza

Post ten powstał z przypadku i w wyniku wejścia w temat w działaniach innych niż przędzenie.

Zebranych materiałów było jednak na tyle dużo, że postanowiłam je uporządkować i wstawić tu w formie postu.

Wpis ten jest zebranymi informacjami z publikacji naukowych i z popularyzatorskich artykułów zamieszczanych w internecie. Na końcu podaje źródła jakimi się posiłkowałam. 

Proszę pamiętać, że nie jestem biologiem czy innym naukowcem. Temat ugryzłam z poziomu humanisty i rzemieślnika, dlatego podkreślone będą kwestie jakie w lżejszy sposób wyjaśniają wełniany świat w jakim żyję - czyli wełna, jej przędzenie, włóczka sama w sobie. 

Miłej lektury.

 

 

W 1795 roku o wełnie pisał ksiądz Krzysztof Kluk w swoim dziele zatytułowanym "Zwierząt domowych i dzikich osobliwie kraiowych historyi naturalney początki i gospodarstwo; tom I: O zwierzętach ssących z figurami". Na stronie 268-269 czytamy:

Wełna nie co innego jeft, iak pewny gatunek włosów: fkłada się z mocnych, ale bardzo giętkich nitek: ieft miękka i w dotykaniu tłufta, tak zkędzierzawiona, (…). Na grzbiecie, bokach, szyi, brzuchu i barkach, ieft mniey kędzierzawa i dłuższa: gdzieindziey zaś twardsza i grubsza, oraz prawie płafka. 

(link do całości zdygitalizowanego tomu na dole postu w źródłach)  

Runo składa się z białka wraz z niewielką zawartością lipiodów (podstawowego składnika błon biologicznych i osłonek mielinowych). Włosy runa wyrastają z mieszków włosowych znajdujących się w skórze właściwej i naskórku. Mieszek włosowy składa się z trzech stref:

1. Cebulka mieszka włosowego – tu komórki rozmnażają się w szybkim tempie i wzrastają  syntetyzując keratynę (białko o wysokiej zawartości aminokwasów siarkowych) z aminokwasów pochodzących z pobliskich naczyń krwionośnych. W cebulce wytwarza się również wewnętrzna osłonka korzeniowa.

2. strefa keratynizacji – to tu wspominana osłonka korzeniowa otacza  i kształtuje komórki włókien, twardniejąc i tworząc barwnik.

3. strefa utwardzenia – gdzie komórki ulegają odwodnieniu i twardnieniu w wyniku wiązań disulfidowych między atomami siarki na resztkach cysteiny w białku kreatynie. To na tym etapie powstają różne pofałdowania wynikające z różnic w twardnieniu włókna po jednej i po drugiej stronie.

 

Mieszki dzielimy na pierwotne i wtórne. Z pierwotnych wyrastają:

-włókna kemp (zazwyczaj w białe, nieprzeźroczyste, pozbawione struktury, szorstkie, łamliwe, łatwo wypadające).

-włókna rdzeniowe/włos (zwykle prosty, nieelastyczny i błyszczący, mocniejszy, gładszy, zazwyczaj grubszy niż włókna wełny, nie wykazuje właściwości filcujących)

-włókna wełny właściwej.

Z mieszków wtórnych wyrastają wyłącznie włókna wełny właściwej. Ich ilość jest istotna dla określenia jakości wełny (determinuje ona średnice i długość włókien, oraz masę czystego runa).

 

Runo z kempem posiada cechy pierwotne, ale nie wszystkie rasy o cechach prymitywnych posiadają   w swoim runie kemp. Kemp może posiadać wartości nawet od 100 do 150 mikronów, włos ludzki ma ok 70 miknronów. Pusty rdzeń w włóknie kemp wynosi około 60% obojętności przekroju. Dla lepszego zobrazowania jak wygląda i czym wyróżnia się kepm wrzucam filmiki z youtube które pozwolą na jego unaocznienie. Autorki filmów opowiadają o tym jak gruby i łamliwy jest kemp. Na zdjęciach mikroskopowych widać że jest on całkowicie pusty w środku. Odbija on przez to światło i nie przyjmuje barwnika. Obecnie na wełnianym rynku przetwórczym ten typ włosia jest bardzo niepożądany w pozyskiwanych partiach. Nie licząc tweedu i to też w wyjątkowych produkcjach.

 

 

Co to jest kemp w wełnie?

 

 

Włókna Kemp w moherze | Ocena runa koziego angorskiego z Sharon Chestnutt 

 

Runo owcy wełnistej może zawierać samą wełnę, wełnę z włosiem, lub wełnę z włosiem i kempem. Zdarza się że wełna z samym dodatkiem kempu. Są to jednak wypadki marginalne i zazwyczaj jednak   z domieszką włosia – przynajmniej na zadzie. Włókna włosowe/rdzeniowe nazywane są także heterotypami lub włóknami gare [ang. gare fibers]. U owiec ras prymitywnych takich jak North Ronaldsay (owca szkocka), czy znana nam wrzosówka, podszerstek stanowi wełnę, a okrywę włosową tworzą włosy/włókna rdzeniowe. U tych ras różnica w typie jest naoczna. Pukiel układa się w △. Długie włosy zwężają się ku górze, a krótsza wełna tworzy szerszą podstawę. Trudno jest wyraźnie wyznaczyć granice pomiędzy runem a włosem. Tym trudniej, że w poszczególnych sezonach odrostu włókno może przypominać wełnę i na odwrót. 

 

pukiel owcy świniarki

 

Rozwój mieszków włosowych zachodzi w trakcie rozwoju płodowego z komórek naskórka w skórze. Proces ten składa się z trzech etapów.

- pierwszy występuje około 65-100 dnia płodu i jest rozwojem mieszków włosowych pierwotnych

- drugi występuje około 90-130 dnia płodu i jest rozwojem mieszków włosowych wtórnych

- trzeci występuje około 100-130 i tworzy rozgałęzienia mieszków włosowych wtórnych.

Populacja mieszków włosowych skóry jest kompletna około czwartego miesiąca życia jagnięcia.

Gęstość mieszków włosowych jest znana w zależności od rasy i jest kontrolowana genetycznie. Sama średnica włókna wełny jest kluczowym wskaźnikiem jakości wełny i mierzy się ją jako średnią włókien wełny tłustej w mikrometrach lub mikronach (µm). Średnica wełny wpływa na grubość możliwej do uzyskania nici i jej pękania, masę jednostkową przyszłej tkaniny, a także na jakość obróbki. Im niższa wartość mikronów tym wyższa wartość w kilogramach. Obecnie w gospodarstwach hodowlanych nie prowadzi się rutynowych testów dla poszczególnych owiec. Dlatego partie strzyżonego runa charakteryzują się dużą zmiennością średnicy, co znacząco obniża wartość wełny.

 

 

pukle polskiej owcy górskiej odmiany barwnej - cakl 

 

Włókno składa się z 3 podstawowych elementów strukturalnych. 2 z nich są obecne zawsze, 1 jest sporadyczne.

1.     -  kutykula (zewnętrzna, łuskowata warstwa)

2.      - kora (wnętrze)

3.     -  rdzeń (obecny lub nie – składający się z pustego lub gąbczastego, obszaru centralnego)

Włókno z rdzeniem nazywamy rdzeniowym. Rdzeń ten może być ciągły jak słomka, lub nieciągły podobny jak w budowie bambusa. Włosy mają rdzeń, wełna właściwa nie.

widoczny w słońcu puch wełniany i dłuższe, odstające włosy w wełnie górskiej owcy bergschaf

 

Łuski włosia wełny zbudowane z kutykuli, mają na celu usuwanie brudu. Osłonięte krawędzie łusek skierowane są do szczytu włosa co powoduje większe tarcie podczas pocierania włókna w jednym kierunku – na zewnątrz właśnie. Zjawisko to nazywane jest efektem tarcia kierunkowego. W przypadku splątania włosia i dalszego jago pocierania (czyli działania mechanicznego) efektem będzie filcowanie. Efekt ten jest pożądany w wytworach rzemieślniczych, ale niepożądany na samej owcy, oraz produktach dzierganych (które mogą filcować się i skurczyć w praniu).

Komórki korowe tworzą wewnętrzną część szkieletu włókna wełny i stanowią około 90% jego masy. Istnieją dwa główne rodzaje komórek korowych – ortokora i patakora – każde o innym składzie chemicznym. W włóknach cienkich komórki te układają się w odrębne połówki, a że każda z tych typów komórek absorbuje wilgoć w różnym tempie, powoduje to karbowanie włókna. W grubszym włóknie komórki te układają się losowo, co niweluje efekt karbiku.

Komórki korowe połączone są ze sobą błonami komórkowymi zbudowanymi z białek i lipidów. Wewnątrz nich znajdują się długie włókna makrofibryle, a te zbudowane są z drobniejszych mikrofibryli. Makrofibryle i mikrofibryle otoczone są macierzą zbudowaną z białek o wysokiej zawartości siarki. Atomy siarki przyciągają wodę i to właśnie ten obszar włókna wełny nadaje jej zdolność pochłaniania aż 30% wilgoci w stosunku do masy, nie dając „mokrego” uczucia. Obszar ten odpowiada również za trudnopalność i antystatyczność. Macierz ta umożliwia wchłanianie i zatrzymywanie dużych ilości barwnika, co pozwala na wełnie uzyskać intensywne i głębokie barwy.

W samym wnętrzu włókna znajduje się łańcuch białkowy zwinięty w kształt helisy i działający jak sprężynka. To te zwoje nadają wełnie elastyczność, zapewniając komfort noszenia i pomagając tkaninie wełnianej zachować kształt.

Cienkie wełny nie mają rdzenia (włókna ras puchowych, sporadycznie z karbikiem 20-30μ), długie wełny mają charakterystyczny rdzeń (rasy długowełniste w których rdzeń jest wąski i niesiatkowany, 35-40μ). Wełna używana do przędzy i rękodzieła zazwyczaj definiowana jest przez KARB czyli naturalną falistość. Karb określa sprężystość i pamięć kształtu. Karbowanie (w mniejszym stopniu również łuski) ułatwiają przędzenie, łącząc ze sobą runo.

Wełna ultracienka (Ultra-cienka) ma mniej niż 15,5 mikrona

Wełna supercienka (Superfine Merino) ma 15,6–18,5 mikrona 

Wełna cienka (Cienka) ma 18,6–20 mikronów

Wełna średnia (Merynos średni) ma 20,1–23 mikrony

Wełna mocna (Mocna) ma ponad 23 mikrony

Wełna o grubości do 25 mikronów (mikron to 0,00003937 cala średnicy) jest przez większość ludzi uważana za miękką w dotyku. Wełna o grubości do 32 mikronów nadaje się na swetry. Wełna o grubości powyżej 35 mikronów jest uważana za wełnę dywanową, nieodpowiednią na odzież. Dla porównania, kaszmir ma mniej niż 19 mikronów, a ludzkie włosy od 50 do 120 mikronów. 

 

pukle z karbikiem owcy czarnogłówki 

  

Wełna tłusta -  tłuszcz jest naturalnym składnikiem surowej wełny. Wydzielany przez gruczoły w skórze owcy jest mieszaniną tłuszczu, brudu i innych substancji. Tłuszcz wełniany/tłuszczopot wydzielany jest przez gruczoły łojowe towarzyszące mieszkom włosowym. Mieszanka wosków, olejów, kwasów tłuszczowych, złożonych alkoholi i innych substancji, przepływa przez przewód wydalniczy do punktu w którym nowe włókno opuszcza mieszek włosowy wzrastając ku górze. Włosie wzrastając pokrywa się tłuszczem. Pot produkowany jest przez gruczoły potowe znajdujące się w skórze i składa się głownie z soli potasowych, kwasów tłuszczowych oraz niewielkich ilości związków siarczanowych, fosforanowych i azotowych. W runie pot i tłuszcz łączą się w jedną substancje (lanolina), która chroni skórę i włókno zapewniając elastyczność i gładkość. Jest ona hydrofobowa (odpycha wodę) i pomaga także w utrzymaniu struktury włókien. 

 

pukle owcy czarnogłówki

Uszkodzenia wełny i jej pęknięcia mogą wystąpić jeśli owca jest narażona na stres podczas wzrostu runa, co powoduje powstanie cienkich  osłabionych punktów w runie.

Istnieje wiele warunków jakie wełna musi spełnić by uzyskać określoną wartość pieniężną. Na najpopularniejszej aukcji wełny w Wielkiej Brytanii (British Wool Board) istnieje ponad 120 klas opartych na stylu i cechach wełny pod kątem jakich ocenia się runo. Jest to między innymi:

-długość

-grubość

-karbowanie

-chwyt i połysk

Kolejno:

-pochodzenie/rasa

-kolor

-wytrzymałość

-jednorodność

-kemp

-szare włókna

-pierwsze/kolejne strzyżenie

 

 

polska owca górska odmiany barwnej - cakl 

źródła:

https://businesswales.gov.wales/farmingconnect/news-and-events/technical-articles/future-opportunities-sheep-genetics-wales-breeding-improved-wool-quality Przyszłe możliwości genetyki owiec w Walii: hodowla w celu poprawy jakości wełny, dr Natalie Meades, 21.11.2025

https://nationalsheep.org.uk/our-work/news/252681/new-research-project-looks-to-improve-future-for-uk-wool-industry/ Nowy projekt badawczy mający na celu poprawę przyszłości brytyjskiego przemysłu wełnianego, 21.11.2025

https://www.researchgate.net/publication/360575350_Wool_Hair_and_Kemp Deborach Robson, Wełna, włosy i kemp, 21.11.2025

https://spinoffmagazine.com/wool-hair-kemp-whats-fleece/ Wełna, włosy i kemp. Co się kryje w runie? Deborah Robson, 21.11.2025

https://spinoffmagazine.com/wool-basics-what-is-grease/ Podstawy wełny- czym jest tłuszcz? A.Sabine Schröder-Gravendyck, 21.11.2025

https://blacksquirrelberkeley.com/pages/sheep-breeds Rasy owiec, 21.11.2025

https://smallfarms.cornell.edu/2023/01/introduction-to-sheep-breeds/ Wprowadzenie do ras owiec, Ulf Kintezel, 21.11.2025

https://blacksquirrelberkeley.com/pages/sheep-breeds Rasy owiec, 21.11.2025

https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/286965/edition/236465/content   Kluk Krzysztof, "Zwierząt domowych i dzikich osobliwie kraiowych historyi naturalney początki i gospodarstwo; tom I: O zwierzętach ssących z figurami" Warszawa 1795 21.11.2025

https://www.segardmasurel.com/en/sheep-shearing/ Strzyżenie owiec, istotny moment w życiu owiec i rolnika. 21.11.2025

https://www.sheep101.info/201/shearing.html Owce 201 – przewodnik dla początkujących dotyczący hodowli owiec, 21.11.2025

https://www.sl.nsw.gov.au/stories/sheep-shearing Życie rolnicze i wiejskie w Australii, 21.11.2025

https://en.wikipedia.org/wiki/Sheep_shearing strzyżenie owiec, 21.11.2025